Barn som fell utanfor det som vert rekna som normalt

Må det alltid heite noko? Dette spør Olaug Nilssen (2018, s. 9) om personar som har ein åtferd som skil seg ut frå normalen. 

Men normalitet er vanskeleg å definere, for ved å definere noko som normalt definerer vi noko anna som unormalt, noko som kan vere etisk problematisk.

Løgstrup (2010) ber oss møte våre medmenneske med openheit for å prøve å forstå korleis den andre opplever sin situasjon og sine behov. Han åtvarar mot å møte den andre med ei lukka haldning og meiner at vi aldri har med andre menneske å gjere utan å halde noko av deira liv i våre hender. 

Dette er ein radikal, men sann påstand. Måten vi møter andre på, har betyding. Det vi påverkar kan vere lite, som når vi seier hei og gjer ein annan glad, men det kan òg vere livsavgjerande, som når vala vi gjer, påverkar korleis eit barn med behov for ekstra støtte opplever sin barnehagekvardag (Draugsvoll, 2022; Draugsvoll, under utgjevnad). Uansett påverkar vi.

At vi har ein del av den andre sitt liv i våre hender, er ikkje utan etiske implikasjonar. Barn pendlar mellom posisjonane sårbar og kompetent. Som sårbare er dei avhengige av omsorg, noko som gjer dei til objekt for våre tolkingar av kva dei treng. Som kompetente kan dei gje uttrykk for eigne ønske og behov. 

Relasjonen mellom spesialpedagogen og barnet vil likevel vere asymmetrisk. Spesialpedagogen har meir makt i kraft av å vere vaksen med erfaring og kunnskap til å vite noko om kva barn treng. I tillegg betyr ikkje det at barna er kompetente til å gje uttrykk for eigne behov, at dei skal ha ansvar for behova (Draugsvoll, 2022; Draugsvoll, under utgjevnad; Løgstrup, 2010; Utdanningsdirektoratet, 2017).

Løgstrup (2010, s. 38) viser til at formuleringa «at have noget i sin hånd» er ein metafor for situasjonar der alt er på vippen, der det rette handlingsalternativet ikkje er gjeve, der vår avgjerd og våre handlingsval påverkar den andre i den eine eller andre retninga, der situasjonen krev skjønn og vi ikkje kan føreseie resultatet av våre handlingsval. Slike situasjonar «der alt er på vippen», står spesialpedagogen i dagleg – situasjonar der vi må balansere barn sine behov (det sårbare) opp mot deira oppleving av å vere eit subjekt (det kompetente).

Måten vi møter barna på i desse situasjonane, har mykje å seie for om dei opplever å medverke som eit subjekt (Bae, 2009; Van Manen, 1993). Korleis vi skal gjere det, kan vi ikkje vite. 

Det er ei usikkerheit vi må tole å stå i, seier Løgstrup (2010), om kjensla av ansvar som melder seg som ei fordring for oss, når vi møter andre menneske. Det er situasjonen og møta med den andre som må avgjere handlingsvala våre.

Normalitet i etisk grenseland

Korleis vi ser på barn med behov for ekstra støtte, eller kva haldning vi nyttar når vi skal observere for å sjå om eit barn treng ekstra støtte, har betyding, og som nemnt er det etiske implikasjonar ved å definere normalitet. 

Normalitet handlar om grenser for kva som vert rekna som normalt, det er normativt og kan opplevast subjektivt, og det kan variere frå kultur til kultur og samfunn til samfunn kva som er innafor ramma av det «normale» (Grue, 2016; Morken, 2012; Strømme, 2023).

Løgstrup (2010) ber oss møte våre medmenneske med ei open haldning. Dette kan vere vanskeleg om vi møter barn med behov for ekstra støtte, ut frå ein gjeven mal om kva som er oppfatta som normalt, og som styrer kva vi ser etter. På same tid treng ikkje ein definisjon vere negativt så lenge vi er medvitne det subjektive elementet: at normalitet kan opplevast ulikt og at grensene er flytande (Draugsvoll, under utgjevnad). 

Eit viktig spørsmål for spesialpedagogen er korleis vår oppfatning av normalitet påverkar møta våre med barna.

Tillit/mistillit

Løgstrup (2010) meiner vi i møte med andre menneske vert trefte av ei fordring – i form av ei ansvarskjensle – til å ta i vare den andre sine behov. Vi kjenner på eit ansvar som medmenneske som er radikalt, fordi det gjev oss makt til å definere kva den andre treng. For spesialpedagogen, som står i ein asymmetrisk relasjon til barna, er det særleg viktig å vere medviten makta i ansvaret.

Barna vil ha tillit til at vi kan sjå behova for tilpassing når dei gjennom åtferda si gjev uttrykk for andre behov og eit behov for ekstra støtte. Dei vil ha tillit til at vi kan møte dei med ei open haldning for å prøve å forstå. 

Ei lukka haldning, der vi ser barna ut frå kategoriar og set inn tiltak på bakgrunn av kva vi trur dei treng, ut frå typiske kjenneteikn ved åtferda, utan å søkje innsikt i individuelle variasjonar og det særeigne ved det einskilde barnet sin situasjon, kan gjere at barna mister tillit til at vi kan ta i vare behova deira. Løgstrup (2010) meiner vi normalt møter kvarandre med tillit, med mindre våre medmenneske gjev oss grunn til å tru noko anna.

Utanfor norma – etisk ansvar

Å tenkje at det alltid må heite noko når eit barn går utanfor rammene av det vi reknar for å vere normalt, kan vere naudsynt. 

Nokre gongar har barn diagnosar som krev bestemt oppfølging. Spesialpedagogen må likevel vere medviten det etiske ansvaret for å møte barna med openheit, slik at vi ikkje definerer på vegner av dei utan å prøve å forstå kva behov barna prøver å formidle med åtferdsuttrykka sine (Draugsvoll, under utgjevnad; Løgstrup, 2010).

«Diagnosesamfunnet, må alt liksom heite noko?», spør som nemnt Nilssen (2018, s. 9). Ho spør vidare: «Kva skjedde med god, gammaldags maur i beina og makk i ræva, kvifor får ein ikkje berre vere det ein er, utan at det på død og liv må heite noko?» (ibid., s. 9). Ho har eit poeng. 

Vi er raske i dag til å setje merkelappar på barn ut frå korleis dei agerer og opptrer i ulike situasjonar, og ut frå korleis dei framstår for oss. Spesialpedagogen må vere medviten ansvaret for å ta eit steg tilbake og vurdere heilskapen omkring eit barn sin situasjon før vi konkluderer med ein diagnose (Draugsvoll, under utgjevnad). 

Døma under syner korleis føreåt inntekne haldningar til diagnosar er uheldige når vi møter barn som av ulike grunnar agerer på måtar som er utanfor ramma av det vi reknar for å vere normalt:

Spesialpedagogen har eit etisk ansvar for å møte barna med ei open haldning for at dei skal ha tillit til at vi kan sjå behova (Løgstrup, 2010). Minst like viktig som det er å sjå etter kva som bekreftar ein mistanke, er det å sjå etter det som avkreftar han. 

Observasjon kan avdekkje andre sanningar enn den vi i utgangspunktet trudde at vi hadde. I tillegg er det viktig å møte foreldra med ein sensitivitet for at dei kan sjå og oppleve andre ting enn det vi gjer i barnehagen. Dei kjenner barnet best og har førstehandskunnskap om barnet.

Sjølv med mistankar om bestemte vanskar og utviklingsforstyrringar er det viktig å vere audmjuk med omsyn til dette. Tilliten kan verte broten om foreldra ikkje opplever at barnehagelæraren lyttar (Løgstrup, 2010). Nilssen (2018, s. 57) syner korleis det kan vere frå foreldreperspektivet å møte fagpersonar med eit klart mål for observasjonane, når ho skriv:

«(…) vi hadde alt skjønt på måten dei spurde på, at dei leita etter teikn på det unormale, teikn på at også vi hadde sett kva for kategori du høyrde heime i heilt frå du var liten, at vi også hadde visst. Inst inne. Men vi visste det ikkje, og vi veit det framleis ikkje, sjølv om det er klare bevis på at det stemmer. For det var ikkje slik vi såg deg. Det er ikkje slik vi ser deg.»

Nilssen (2018, s. 57) skriv vidare:

«På diagnosemøtet var dette likevel inskripsjonen, som vi godtok, tomme for pust: (…) Foreldra skjønte ikkje at det var autisme, fordi det var det første barnet og dei ikkje visste kva for teikn dei skulle sjå etter. (…) I lys av kunnskapen dei no har, kan dei sjå det.»

Foreldra skjøner etter kvart at det er ein autismediagnose det er tale om, men dei treng tid til å akseptere at måten dei ser barnet sitt på, er eit uttrykk for noko som ein fagperson opplever at er utanfor normalen. Så er det i tillegg eit spørsmål om normalitet for kven. For barnet, med ein annan måte å vere til på enn det som vert rekna for å vere normalt, er dette det normale (Kristeva, 2010). Og som vi ser av Nilssen (2018), er det å ha eit barn med andre behov det normale. Først etter å verte fortalt at det var noko annleis ved barnet, vart dei merksame på dette.

Mangfald, funksjonshemming og normalitet

Eit viktig spørsmål for spesialpedagogen er om det alltid må heite noko når eit barn agerer utanfor normalen. For det første fordi normalitet, som drøftinga her har synt, er vanskeleg å definere konkret. For det andre fordi grensene for normalitet varierer (Grue, 2016; Morken, 2012; Strømme, 2023). Ifølgje Løgstrup (2010) kan det ikkje finnast ein måte å møte andre menneske på. Følgeleg kan det ikkje finnast éin måte å definere normalitet på, dette ville implisere at det finst éin måte å møte andre på.

Eit anna viktig spørsmål er om det at noko er annleis, betyr at noko er gale. Svaret avheng av korleis ein definerer mangfald og funksjonshemming. For å ta mangfald først: Mangfald forstått som «nokon andre», «den annleise», som kjem utanfrå og bidreg til mangfald hjå dei «normale», impliserer at det er noko gale, noko eksotisk, ved å vere annleis, som gjer at det vert skapt eit mangfald. Ved derimot å forstå mangfald som det normale opnar vi i større grad for at det unike ved den einskilde av oss utgjer det mangfaldet som vi alle er ein del av. 

Med eit slikt utgangspunkt handlar mangfald om det ulike, ved at noko må vere forskjellig frå noko anna for at det skal vere tale om mangfald, utan at det eine treng å vere meir rett og normalt enn det andre (Draugsvoll, 2022; Morken, 2012).

Synet på funksjonshemming har endra seg gjennom tidene, frå segregeringspraksis der menneske som avveik frå det normale, vart sende vekk på eigne institusjonar, til integrering der dei som tidlegare vart sende vekk, no vart ein del av det ordinære fellesskapet men med eigne opplegg, og til inkludering – som er idealet i dag – der alle er ein del av det som utgjer fellesskapet, og der behova til den einskilde styrer korleis vi legg til rette innanfor rammene av det ordinære fellesskapet (Draugsvoll, under utgjevnad; Haustatter, 2007, 2023; Reindal, 2007). 

Med dette synet er det enklare å møte barna med den opne haldninga Løgstrup (2010) meiner fordringa krev, for å ta i vare tilliten. Då impliserer vi ikkje at det er noko gale ved å vere annleis, eller at det å vere annleis skulle tilseie noko særskilt. Då er det som er annleis, berre ein del av normaliteten.

GAP-modellen og auka kartleggingspress

Tradisjonelt har ein forklart funksjonshemming som eit misforhold mellom miljøet sine krav til funksjon og individuelle føresetnader til å fungere med dei gjevne krava – ei forklaring som impliserer at problemet ligg hjå barnet (Draugsvoll, Under utgjevnad; Haustatter, 2007; Reindal, 2007). Med dreiinga mot inkludering er det i dag vanleg å nytte GAP-modellen for å redusere gapet mellom den einskilde sine føresetnader for fungering og miljøet sine krav (Meld. St. 40 (2002–2003), s. 7; Mjøs mfl., 2020). 

Dette impliserer ei dreiing vekk ifrå at det å vere annleis skal vere noko gale. Eit barn sine utfordringar treng heller ikkje heite noko for at retten til tilpassa opplæring skal tre i kraft. Behovet til det einskilde barnet skal styre korleis vi legg til rette utfordringane innanfor rammene av det ordinære fellesskapet, uavhengig av om det heiter noko eller ikkje (Utdanningsdirektoratet, 2017). Løgstrup (2010) ber oss møte alle menneske med ei open haldning for å vite korleis vi skal ta i vare behova. 

Han meiner vi må tilpasse utfordringane for ikkje å snyte den andre for sjansen til å prøve sine krefter. Både for små og for store utfordringar meiner han er eit svik mot den andre sine føresetnader for utvikling (Løgstrup, 1982).

I lys av GAP-modellen og idealet om inkludering vert svaret på det innleiande spørsmålet, «må det alltid heite noko?», på den eine sida nei. På den andre sida impliserer eit auka kartleggingsfokus at barn sine utfordringar skal heite noko, når dei ikkje utviklar seg innanfor rammene av det som vert rekna for å vere normalt. 

Spesialpedagogen har eit etisk ansvar for å møte barna med ei open haldning (Løgstrup, 2010), tenkje gjennom korleis ho møter barn som ikkje utviklar seg innanfor normalen, og vi må vere medvitne korleis vi går fram når vi skal forstå eit barn sine behov (Draugsvoll, 2023).

Sak og motiv

Løgstrup (1982) meiner vi må skilje mellom sak og motiv for ikkje å tre over den andre sine grenser i det som han kallar urørlegheitssona – ei formulering han nyttar for å setje ord på vårt personlege rom, eller sfære. Saka vil her vere korleis vi kan redusere gapet mellom den andre sine føresetnader for fungering og krava i miljøet (ved å nytte GAP-modellen, jf. drøftinga over). Dette krev ikkje at eit barn sine utfordringar heiter noko, berre at vi ser behovet.

Motivet er behovet vårt for å vite og ha eit konkret namn på barn sine utfordringar som kan gje konkrete føringar for korleis vi kan leggje til rette for barna. Dette vil ikkje alltid vere mogleg. Sjølv med ein diagnose vil behova for tilrettelegging variere. Så nei, ting kan ikkje alltid heite noko, og når det heiter noko, kan vi ikkje kvile på kunnskapen om dette for å ta i vare behova til barna.

For å ta i vare tilliten frå barn og foreldre må vi observere og søkje innsikt for å vite kva det einskilde barnet treng (Løgstrup, 2010). Ved å blande motivet (vårt behov for å vite kva noko heiter) med saka (å ta i vare behovet) krenkjer vi barna som subjekt, ved å la behovet for å setje ein merkelapp på utfordringane skugge for det individuelle og særeigne ved barna.

Karen Ingebjørg Draugsvoll arbeider som spesialpedagog i Øygarden kommune og er forfattar. Ho er utdanna barnehagelærar med etterutdanning i spesialpedagogikk, og ho har ein mastergrad i pedagogikk. Draugsvoll har lang erfaring som barnehagelærar og pedagogisk leiar i barnehage.

Denne artikkelen ble første gang publisert i papir- og e-bladutgaven av tidsskriftet Spesialpedagogikk nr. 2, 2025. Hvis du vil lese flere artikler eller abonnere på tidsskriftet Spesialpedagogikk: Klikk her: 

På denne nettsiden får du også tilgang til Spesialpedagogikks arkiv med tidligere publiserte utgaver + forfatterveiledningen vår – hvis du ønsker å skrive noe selv.

Referansar

Bae, B. (2009). Barns rett til medvirkning – fallgruver og muligheter. Første steg, 1, s. 12–16.

Draugsvoll, K.I. (2022). Etiske møte og problemstillingar. Løgstrup for barnehagelærarar. Fagbokforlaget.

Draugsvoll, K.I. (2023). Evidensbasert kartlegging i barnehagen i etisk motlys. Spesialpedagogikk, 88(3), s. 47–51.

Draugsvoll, K.I. (Under utgjevnad). Etisk ansvar i spesialpedagogikken. Samlaget.

Grue, L. (2016). Normalitet. Fagbokforlaget.

Haustatter, R.S. (2007). Spesialpedagogiske grunnlagsproblemer – mellom ideologi og virkelighet. Fagbokforlaget.

Haustatter, R. (2023). Spesialpedagogikkens samfunnsmandat. Fra teori til praksis. Fagbokforlaget.

Kristeva, J. (2010). Frihet, likhet, brorskap og … sårbarhet. I: J. Kristeva & E. Engebretsen (Red.). Annerledeshet. Sårbarhetens språk og politikk (s. 34–59). Gyldendal Akademisk.

Løgstrup, K.E. (1982). System og symbol. Essays. Gyldendal.

Løgstrup, K.E. (2010). Den etiske fordring. Forlaget Klim.

Meld. St. 40 (2002–2003). Nedbygging av funksjonshemmende barrierer. Strategier, mål og tiltak i politikken for personer med nedsatt funksjonsevne. Sosialdepartementet.

Mjøs, M., Ims, S. & Flaten, K. (2020). Spesialpedagogikkens rolle – i et utdanningspolitisk perspektiv. I: B.I.B. Hvidsten, I. Kuginyte-Arlauskiene & G. Søderlund (red.). Tilpasset opplæring og spesialpedagogikk i teori og praksis (s. 11–30). Fagbokforlaget.

Morken, I. (2012). Normalitet og avvik. Spesialpedagogiske utfordringer – en innføring (2. utg.). Cappelen Damm Akademisk.

Nilssen, O. (2018). Tung tids tale. Samlaget.

Reindal, S.M. (2007). Funksjonshemming, kroppen og subjektet. Noen grunnlagsproblemer innenfor spesialpedagogikk. Fagbokforlaget.

Strømme, L.M.L. (2023). Normalitet i barnehagen. Universitetsforlaget.

Utdanningsdirektoratet. (2017). Rammeplan for barnehagens innhold og oppgaver. https://www.udir.no/laring-og-trivsel/rammeplan-for-barnehagen/

Van Manen, M. (1993). Pedagogisk takt. Betydningen av pedagogisk omtenksomhet. Caspar Forlag.